Historia pieczęci
Pieczęć (gr. sphaagis) jest znakiem własnościowym i rozpoznawczym osoby fizycznej lub prawnej, który wyciska się za pomocą stempla (tłoka). W języku polskim pochodzenie słowa pieczęć sięga odległych lat słowiańszczyzny.
Pochodzi od czynności pieczenia, wypalania, odciskania. Oznaczało początkowo piętnowanie, cechowanie. Ze słowiańszczyzny trafiło do języków germańskich (niem. Petschaft) oraz do węgierskiego (pecset).
Pieczęć stanowi zabezpieczenie nienaruszalności pisma lub przedmiotu. Odciśnięcie pieczęci wymaga użycia dodatkowego nośnika w postaci złota, srebra, ołowiu, wosku lub laku.
Termin pieczęć bywa używany na oznaczenie przedmiotu za pomocą którego uzyskujemy ów odcisk.
W odróżnieniu od pieczątki odcisk pieczęci ma formę przestrzenną. Pieczątka pozostawia trwałą płaską odbitkę na papierze lub innym nośniku.
Najistotniejszą częścią pieczęci jest tympariusz (tłok pieczętny) czyli odpowiednio oprawiony stempel.
W dawnych wiekach tłoki wykonane były z brązu, mosiądzu, żelaza, stali czasem nawet ze złota lub srebra. Zdarzały się również tłoki wykonane z kości słoniowej a nawet z twardego drewna. Tworzywo z którego wykonany był tłok zależało od materiału służącego do wykonania odcisku. Do odcisku w wosku lub laku wystarczył tłok z brązu lub mosiądzu, do ołowiu czy złota stosowano tłoki z żelaza lub stali.
Do bulli ołowianych lub złotych niezbędny był żelazny lub stalowy. Wykonanie odcisku pieczęci w glinie czy wosku nie sprawiało większych trudności.
Inaczej sprawa wyglądała gdy odcisk wykonywano w metalu. Zastosowanie znajdywały wtedy specjalne szczypce w których umieszczano tłok a z czasem pojawiły się bardziej wyrafinowane urządzenia w postacci pras śrubowych.
Na przestrzeni wieków zmieniała się wielkość tympariusza przybierał on różne formy zmieniał się też sposób jego wykonywania. Obok tłoków rytowanych spotykamy również takie, które zrobiono metodą odlewniczą.
Osoby zajmujące się rytowaniem tłoków w wieku XIV wyodrębniają się z cechu złotników stając się samodzielną grupą zawodową. Projekty tłoków wykonywali często wybitni artyści wśród których znajdujemy Albrechta Durera.
W średniowieczu tłoki pieczętne były niewielką metalową płytką o grubości kilku milimetrów z legendą, herbem lub symbolem pieczętnym. Do takiej płytki zamocowywano stopkę tłoku, przytwierdzano niewielkie oczko lub łańcuszek.
W wieku XIII stosowano kabłączki posiadające oczko i łańcuszek. Ponieważ z upływem czasu tłok się powiększał co stwarzało problemy z prawidłowym odciśnięciem pieczęci w wieku XVI pojawiły się drewniane uchwyty.
Początkowa tłoczone z czasem przybierają coraz bardziej wyrafinowaną formę.
W zależności od ważności dokumentu oraz dostępu do odpowiedniego materiału, odciski pieczęci wykonywano w różnych podłożach.
Początkowo była to glina. Z czasem pojawia się ołów a nawet złoto. Na północy Europy najbardziej popularnym materiałem był wosk pszczeli.
Poszczególne kancelarie posiadały swoje pilnie strzeżone receptury jego składu. Najczęściej był on mieszany z żywicą olejem lnianym lub terpentyną w odpowiednich proporcjach. W zależności od rangi dokumentu stosowano wosk barwiony na różne kolory przy czym czerwony to kolor kancelarii monarchów.
Po upowszechnieniu się używania papieru do wosku wylanego na dokument przykładano cienki papierek i dopiero wtedy odciskano pieczęć.
Na tympariuszu w lustrzanym odbiciu umieszczano wyobrażenie figuralne oraz napis. Napis ten zwany legendą służy do identyfikacji osoby lub instytucji dysponującej pieczęcią.
Legenda obiega pole dookoła tympariusza a jej początek stanowi dywizor czyli krzyż inicjalny znajdujący się u góry. Legendę ogranicza od zewnątrz i wewnątrz linia otokowa.
Może mieć ona charakter ciągły lub składać się z gwiazdek, kropek czy perełek.
Badaniem pieczęci jako jednego ze źródeł historycznych zajmuje się sfragistyka, której geneza sięga XVII wieku.
Pieczęcie osób fizycznych dzielimy na:
- Pieczęć papieską -wykonaną z metalu zwaną “Pieczęcią Rybaka” na której z jednej strony znajdują się podobizny Piotra i Pawła na drugiej zaś imię aktualnie urzędującego papieża.
- Pieczęć monarszą -będącą pieczęcią majestatyczną, przedstawiającą konne lub piesze wyobrażenie panującego.
- Pieczęć dostojnika kościelnego-tronową lub stojącą.
- Pieczęć rycerską-naogół bywa ona pieczęcią herbową.
- Pieczęcie miejskie-najczęściej obrazowe będące własnością samorządowych instytucji w miastach.
- Pieczęcie cechowe, mieszczańskie, wiejskie, parafialne.
Ze względu na funkcje pieczęcie dzielimy na pieczęć większą (sigillum mais), pieczęć mniejszą oraz pieczęć sygnetową.
Ze względu na materiał na którym powstaje odwzorowanie pieczęci dzielimy na:
- pieczęci woskowe
- pieczęci metalowe
- pieczątki tuszowe
Geneza pieczęci sięga czasów prehistorycznych , kiedy to człowiek pierwotny prawdopodobnie przypadkowo odcisnął w miękkim podłożu muszlę.
W krajach Bliskiego Wschodu, w Mezopotamii a później w Egipcie począwszy od IV tysiąclecia przed Chr. używane były pieczęcie cylindryczne. Tłoki ich rytowano w krwawniku, koralu lub innym kamieniu szlachetnym. Rytowano boki cylindra powtarzającymi się wzorami lub sceną z życia codziennego, aby następnie przetoczyć go w miękkiej glinie.
Liczne zachowane odciski takich pieczęci stanowią nieocenione źródło wiedzy o tamtych czasach.
W starożytnym Egipcie pieczęć pełniła funkcję znaku własnościowego. Za jej pomocą zabezpieczano nienaruszalność grobowców oraz skarbców. Egipcjanie prawdopodobnie jako pierwsi zaczęli używać pieczęci w formie stempli.
Bardzo popularne były gemmy. Wzór wyżynano w kamieniach półszlachetnych a następnie oprawiano w pierścień aby nim pieczętować dokumenty.
Zwyczaj używania gemm był bardzo popularny w starożytnym Rzymie by w średniowieczu i czasach nowożytnych przybrać formę sygnetu.
Pieczęcie szeroko stosowane były w kulturze minojskiej. Kreteńczycy nosili je zawieszone na szyi lub na nadgarstku. Umieszczano na nich zarówno wizerunki ludzi i zwierząt jak również liter.
Począwszy od III tysiąclecia przed Chr. do V wieku na terenie Galilei używano powszechnie pieczęci cylindrycznych.
Za ich pomocą w miękkiej glinie odciskano unikalny znak, który pełnił w owym czasie funkcję identyfikacji osoby.
Z biegiem czasu rola pieczęci ulega znacznemu rozszerzeniu. Dzieje się tak w starożytnej Grecji a zwłaszcza w Rzymie.
Zabezpieczają tajemnicę korespondencji, stają się dowodem świadkowania testamentu w IV i III wieku przed Chr. uwiarygodniają obok własnoręcznego podpisu dokumenty. W starożytnym Rzymie swoją genezę ma bulla -pieczęć najwyższej rangi używana w wiekach późniejszych przez władców Bizancjum i książąt ruskich.
W Europie zachodniej tradycję bulli przyjęli papieże. Najstarszą zachowaną bullą jest pieczęć Jana III (561-574).
Forma tych pieczęci ugruntowała się ostatecznie za czasów Paschalisa II (1099-1118) i pozostała do dziś niezmienna. Przedstawia z jednej strony św. Piotra i św. Pawła z drugiej imię aktualnie urzędującego papieża.
Drugą formą pieczęci stosowanej przez papieży od XIII wieku jest pierścień “Pieczęć Rybaka” (anulus Piscatoris) przedstawiająca św. Piotra, który zarzuca sieć. Na pierścieniu jest wygrawerowane również imię aktualnego papieża.
Pieczętowane są nim listy papieskie. Po śmierci papieża pierścień jest niszczony. W roku 1166 Papież Aleksander III wydał dekret na podstawie, którego pieczęcie stałe są środkami legalizacji dokumentów.
W ślad za papieżem poszły kancelarie cesarska i królewskie.
Najstarszą zachowaną pieczęcią związaną z polską jest pieczęć żony Mieszka II Rychezy. Napis na pieczęci Richeza Regina dowodzi, że powstała ona w latach 1025-1034. Na pieczęci uwidocznione zostało popiersie królowej w koronie z berłem i medalionem wiszącym na szyi.
Do niedawna za najstarszą pieczęć polskiego monarchy uważano odbitą w wosku pochodzącą z ok. 1100 roku pieczęć Władysława Hermana.
Jednak w roku 2004 znaleziona podczas wykopalisk ołowianą bulle na której znajduje się imię Bolesław. Niektórzy naukowcy przypisują ją Bolesławowi Krzywoustemu co byłoby wielką sensacją.
Dotąd uważano, że pierwsi Piastowie używali jedynie pieczęci woskowych.
Pieczęci ołowiane były w użyciu głównie we Włoszech i południowej Francji. Sporadycznie korzystali z nich królowie i cesarze niemieccy.
Bulla jako pieczęć najwyższej rangi używana przez polskich królów świadczy o ich wyjątkowej
pozycji wśród panujących monarchów na początku XII wieku. Na pochodzącej z roku 1295 pieczęci Przemysława II po raz pierwszy pojawia się orzeł w koronie. Kilka pieczęci z wizerunkiem orła posiada też Władysław Łokietek. Wśród nich znajduje się pieczęć majestatyczna przedstawiająca całą postać króla na tronie.
Orzeł jako niewątpliwy herb królewski widnieje na pochodzącej z roku 1336 pieczęci Kazimierza Wielkiego.
Średnica jej wynosi 116 mm. W otoku znajduję się napis: “+ Kasimiri. D i. Gra. Reg. Polonie. Ccovie. Sadom. Siras. Cuyav. Pomoraie”. Po zawarciu unii z Litwą na pieczęciach królów polskich obok Orła pojawia się również Pogoń.
W pierwszym dziesięcioleciu XV wieku Władysław Jagiełło na pieczęci małej w tarczy dzielonej na krzyż umieszcza naprzemiennie z Orłem Pogoń. Herb ten stał się wzorem dla pieczęci królewskich, które z niewielkimi modyfikacjami przetrwały aż do rozbiorów.
W XIX wieku wraz z wynalezieniem tuszu pojawiają się pieczątki kauczukowe a następnie również gumowe. Łatwość ich wykonania oraz cena wpływają na ich powszechne stosowanie.
Obecnie najszersze zastosowanie zajmują pieczątki wykonywane metodą
- fotopolimerową, utwardzane w promieniach UV
- grawerowane laserowo w gumie
- pieczątki flesh, błyskowe, powstające na wskutek naświetlenia specjalnej mikrogumy
- pieczęcie metalowe, frezowane lub grawerowane laserem fibrowym najczęściej w mosiądzu
- suche pieczęcie, przeważnie grawerowane laserowo w specjalnym materiale odpornym na ściskanie i ścieranie.
Długa i ciekawa jest historia pieczątki w Japonii. Najstarszą wykonaną ze złota według Chińskich wzorów pochodzi z roku 57. Podarował ją cesarz Guangwu z dynastii Han włodarzowi prowincji Nakoku.
Przez wiele stuleci prawo używania pieczątek przysługiwało tylko cesarzowi i zaufanym dostojnikom. Z czasem tego zaszczytu dostąpili również samurajowie. Odbitki ich pieczątek były w kolorze czerwonym.
Sytuacja ta zmieniła się dopiero w roku 1870 kiedy to pieczątki weszły do powszechnego użytku i stały się z czasem niezbędnym elementem życia codziennego.
Do czasów współczesnych przetrwała w Japonii sztuka ręcznego wykonywania pieczątek. Wywodzi się ona z pisma pieczętnego ten-sho i zaliczana jest do kaligrafii.
Bardzo popularne są konkursy na najładniejszą pieczątkę wykonaną tradycyjną metodą czyli ręcznym ryciem w drewnie.
Współcześnie przeciętny mieszkaniec Japonii w celu normalnego funkcjonowania musi posiadać kilka pieczątek.
Przede wszystkim używane są powszechnie zamiast podpisu. Oprócz pieczątek osobistych istnieją jeszcze miliony specjalistycznych od służących do odbitek w banku, poprzez różne wersje firmowych, pracowniczych z datą itp. W użyciu są pieczątki oficjalne-inkan, które muszą być zarejestrowane w odpowiednim urzędzie służące do pieczętowania ważnych dokumentów oraz pieczątki nierejestrowane-hanko. Pieczątki inkan ryte w drewnie mają swój niepowtarzalny, unikatowy odcisk bardzo trudny do podrobienia.
By uniknąć fałszowania dokumentów w japońskich sądach zatrudniane są osoby sprawdzające czy dane odbicie wykonane było oryginalną, zarejestrowaną pieczątką.
W Kraju Kwitnącej Wiśni istnieje nieznany gdzie indziej zwyczaj zbierania odbitek pieczątek. Wiele osób posiada specjalne albumy w których je kolekcjonuje. Na dworcach kolejowych umożliwia się podróżnym zrobienie odbitki z lokalnymi motywami. Tego typu kolekcję można uzupełnić w muzeach, biurach podróży a nawet w świątyniach.
